Ολοκλήρωση συνεδρίου: Εκκλησιολογία και Εθνικισμός στη μεταμοντέρνα εποχή

Εκκλησιολογία και Εθνικισμός στη μεταμοντέρνα εποχή

Από τις 24 έως τις 27 Μαΐου 2012 πραγματοποιήθηκε το Διεθνές Συνέδριο με θέμα «Εκκλησιολογία και Εθνικισμός», το οποίο διοργανώθηκε από την Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών της Ιεράς Μητροπόλεως Δημητριάδος με τη συνεργασία των Ορθόδοξων θεολογικών Φορέων: Έδρα Ορθόδοξης Θεολογίας του Πανεπιστημίου του Munster- Γερμανία, το Πρόγραμμα Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου του Fordham – Η.Π.Α., το Ρουμανικό Ινστιτούτο Διορθόδοξων, Διαχριστιανικών και Διαθρησκειακών Σπουδών, INTER- Ρουμανία, το Χριστιανικό Πολιτιστικό Κέντρο του Βελιγραδίου – Σερβία, το St Andrews Biblical Theological Institute, Μόσχα-Ρωσία, την Ορθόδοξη Ακαδημία του Valamo-Φιλανδία και το Ευρωπαϊκό Φόρουμ Ορθοδόξων Θεολογικών Σχολών –EFOST, Βρυξέλλες). Το συνέδριο καλύφθηκε ζωντανά από το διαδικτυακό τηλεοπτικό κανάλι intv.gr.

Κατά την έναρξη ο Διευθυντής της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου Δρ Παντελής Καλαϊτζίδης ανέγνωσε εισαγωγικό χαιρετισμό εκ μέρους της οργανωτικής επιτροπής του Συνεδρίου, όπου συνοπτικά περιέγραψε τη σπουδαιότητα, τους άξονες, τη θεματολογία και τον διαλογικό χαρακτήρα του Συνεδρίου. Στη συνέχεια ο Μητροπολίτης Περγάμου κ. Ιωάννης Ζηζιούλας ανέγνωσε τον χαιρετισμό του Παναγιωτάτου Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου όπου αναγνωρίστηκαν και επισημάνθηκαν τα εκκλησιολογικά προβλήματα που δημιουργεί ο εθνικισμός. Ο π. Επιφάνιος Οικονόμου, ιεροκήρυξ της Μητροπόλεως Δημητριάδος ανέγνωσε στη συνέχεια το μήνυμα του Μακαριωτάτου Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος κ.κ. Ιερωνύμου, όπου επισημάνθηκε ο κίνδυνος η τρέχουσα κρίση να οδηγήσει σε ανάδυση ποικίλων νέων μορφών εθνικισμού. Ο Δήμαρχος κ. Σκοτινιώτης στο σύντομο χαιρετισμό του ανέδειξε την διπλή κατανόηση της εθνικής ταυτότητας, ως ανοικτής και διαλογικής, όσο και ως εσωστρεφούς και αμυντικής. Στη συνέχεια χαιρέτισε ο Μητροπολίτης Δημητριάδος κ. Ιγνάτιος ο οποίος έκανε μια σύντομη ιστορική αναφορά στις ποικίλες εκφάνσεις της σχέσης Εκκλησίας και έθνους στην Ανατολή. Τέλος αναγνώστηκαν από την κ. Κλαίρη Νικολάου, σύντομοι χαιρετισμοί εκ μέρους του Αριστοτέλη Παπανικολάου (Fordham University) και της Sirpa Koriala (Orthodox Academy of Valamo), συνδιοργανωτών του συνεδρίου.

Στην εναρκτήρια ανακοίνωση της πρώτης συνεδρίας, ο Μητροπολίτης Διοκλείας κ. Κάλλιστος Ware (Οικουμενικό Πατριαρχείο) ανέπτυξε το θέμα «‘Ουκ ενι Ιουδαίος ουδέ Έλλην’: Εθνότητα και Καθολικότητα». Ξεκινώντας έκανε λόγο για την ευχαριστιακή ταυτότητα της Εκκλησίας, όπου υπερβαίνονται όλα τα είδη διαιρέσεων. Σημείωσε ότι το κριτήριο οργάνωσης της Εκκλησίας ιστορικά δεν ήταν η εθνότητα αλλά μόνο ο γεωγραφικός παράγοντας. Έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην σημασία της σύνθεσης μεταξύ εθνότητας και καθολικότητας. Αναφερόμενος στον τρόπο που η έννοια «έθνος» χρησιμοποιείται στην αγία Γραφή, επέμεινε στο ότι η εθνότητα αποτελεί όντως το πλαίσιο μέσα στο οποίο η κάθε τοπική Εκκλησία υπάρχει αλλά σε καμιά περίπτωση δεν πρέπει να προσδιορίζει και την ταυτότητα της Εκκλησίας, η οποία είναι «Μία, Αγία, Καθολική…και όχι Εθνική Εκκλησία».

Στην πρώτη πρωινή συνεδρία της δεύτερης ημέρας του Συνεδρίου, υπό την προεδρία της Δρ. Έφης Φωκά, Διευθύντριας του Φόροθμ για τις Θρησκείες του London School of Economics, ομιλητές ήταν οι Δρ. Lucian Leustean και Δρ. Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης.

Ο Lucian Leustean, Λέκτωρ Πολιτικών Επιστημών και Διεθνών Σχέσεων στο Aston Centre for Europe μίλησε με θέμα «Η βυζαντινή αρχή της “συμφωνίας” και η οικοδόμηση ενός έθνους: η Αυτοκεφαλία της “Εκκλησίας της Ρουμανικής Μολδαβίας”», όπου μελέτησε τη σχέση ανάμεσα σε Ορθόδοξες Εκκλησίες και τον εθνικισμό κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα στην Νοτιο-ανατολική Ευρώπη. Υποστήριξε ότι η βυζαντινή αρχή της συμφωνίας έχει προσδιορίσει τις σχέσεις Εκκλησίας και κράτους στην περιοχή, με τη θρησκευτική και πολιτική εξουσία να νοσταλγούν εξίσου το πρότυπο αυτό.

Ο δεύτερος ομιλητής Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών ανέπτυξε το θέμα «Διαφωτισμός, Εθνικισμός και εθνικό κράτος, και ο αντίκτυπός τους στον Ορθόδοξο κόσμο». Επιχειρώντας να προβεί σε μια ιστορική αποτύπωση και περιγραφή του είδους της σχέσης μεταξύ Ορθοδοξίας και Διαφωτισμού, και Ορθοδοξίας και Εθνικισμού, αποπειράθηκε να δείξει πως η τρέχουσα και κυρίαρχη ερμηνεία για τις σχέσεις αυτές κρίνεται τουλάχιστον ως αστήρικτη και αναχρονιστική.

Στη δεύτερη πρωινή συνεδρία υπό την προεδρία του Δρ. Alexei Bodrov, Πρύτανη του St Andrews Biblical Theological Institute (Μόσχα), ομιλητές ήταν οι Δρ. Bošco Bojovic, Δρ. Daniella Kalkandjieva, Δρ. Δημήτρης Σταματόπουλος.

Στην πρώτη εισήγηση ο Bošco Bojovic, Καθηγητής στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales, Παρίσι, μίλησε με θέμα «Ανάμεσα στο Κράτος και το Έθνος: Οι Εκκλησίες της Νοτιο-ανατολικής Ευρώπης ανάμεσα στην εθνότητα και τον κονφεσιοναλισμό». Ο εισηγητής τόνισε πως ο εθνοκεντρισμός των Ορθοδόξων Εκκλησιών οφείλεται κυρίως στην ιστορική κληρονομιά της ανατολικής χριστιανοσύνης, σε αντίθεση προς τη θεοκρατία της Εκκλησίας της Ρώμης. Μετά την κατάρρευση του μαρξιστικού καθεστώτος, οι Ορθόδοξες Εκκλησίες βρέθηκαν αντιμέτωπες με νέες προκλήσεις. Όπως στην περίπτωση της περιοχής εκείνης που ορίζεται ως «ανατολικά Βαλκάνια», όπου ο ευαγγελισμός των αποχριστιανοποιημένων χωρών βρέθηκε αντιμέτωπος με την εργαλειοποίηση της ιεραρχίας από τα μετακομμουνιστικά καθεστώτα.

Η Daniella Kalkandjieva, Ερευνήτρια στο Τμήμα Επιστημών του Πανεπιστημίου της Σόφιας, ανέπτυξε το θέμα «Ορθοδοξία και Εθνικισμός στην Ρωσική Ορθοδοξία». Στην εισήγησή της ερεύνησε τη σχέση μεταξύ Ορθοδοξίας και εθνικισμού στη Ρωσική ορθόδοξη παράδοση. Η εισήγηση παρουσίασε μια κριτική ανάλυση της ευρέως διαδεδομένης αντίληψης ότι η Ορθοδοξία υπήρξε εκ γενετής συνδεδεμένη με τον εθνικισμό.

Στην τελευταία εισήγηση της συνεδρίας ο Δημήτρης Σταματόπουλος, Επ. Καθηγητής Πανεπιστημίου Μακεδονίας, ανέπτυξε το θέμα «Ορθόδοξος Οικουμενισμός: προνεωτερικό επιβίωμα, νεωτερική εργαλειακότητα ή μετανεωτερική επινόηση; Κάποιες σκέψεις πάνω στο ζήτημα της καταδίκης του ‘εθνοφυλετισμού’ το 1872». Η προφανής ιδεολογική χρήση της επίκλησης του Βουλγαρικού Σχίσματος του 1872 τα τελευταία χρόνια, έστρεψε κάποιους εκπρόσωπους της νεοελληνικής ιστοριογραφίας να διερωτηθούν ως προς την ειλικρίνεια των προθέσεων της Τοπικής Συνόδου του 1872. Στην ανακοίνωσή του ο ομιλητής προσπάθησε να αναδείξει τις προϋποθέσεις αυτής της μεταμοντέρνας μετάλλαξης αλλά ταυτόχρονα να προσδιορίσει ποιο ήταν το ιστορικό περιεχόμενο της οικουμενικής ιδεολογίας του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως στα τέλη του 19ου αιώνα.

Στην απογευματινή συνεδρία υπό την προεδρία του Νικόλαου Ασπρούλη, MTh, Συνεργάτη της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών, ομιλητές ήταν οι Δρ. Βασίλειος Μακρίδης και Δρ. Assaad Elias Kattan (στη θέση του απουσιάζοντος Δρ. Tarek Mitri).

Ο Βασίλειος Μακρίδης, Καθηγητής του Πανεπιστημίου Erfurt στη Γερμανία ανέπτυξε το θέμα «Γιατί οι Ορθόδοξες Εκκλησίες είναι επιρρεπείς στην εθνικοποίηση; Παραδείγματα και υποθέσεις από τον Ελληνόφωνο κόσμο». Στην ανακοίνωσή του έγινε προσπάθεια να δειχθεί, με βάση παραδείγματα κυρίως από τον ελληνόφωνο Ορθόδοξο χώρο, ότι η έντονη εθνικοποίηση της Ορθοδοξίας κατά τους τελευταίους δύο αιώνες δεν θα πρέπει ουσιαστικά να εκπλήσσει, ενώ τονίστηκε η ανάγκη να θεωρηθεί το όλο θέμα σε μια πιο ουδέτερη βάση και δη πέραν του καλού και του κακού.

Ο Assaad Elias Kattan, Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Münster, μίλησε με θέμα «Κοινοτισμός και Εθνικισμός: η περίπτωση της Εκκλησίας της Αντιόχειας». Ο τρόπος με τον οποίο οι Ορθόδοξοι του Πατριαρχείου Αντιοχείας αυτοαποκαλούνται ως Ορθόδοξοι-Ρωμιοί («Rum-Orthodox») χαρακτηρίζεται τόσο από ένα βυζαντινό όσο και από ένα αραβικό χρωματισμό. Σήμερα, οι Rum-Orthodox διχάζονται μεταξύ της κατάρρευσης της αραβικής εθνικής ιδέας, του δικτατορικού καθεστώτος της Συρίας και του συστήματος του κοινοτισμού στο Λίβανο. Στη Διασπορά, η κατάσταση των Rum-Orthodox παρουσιάζει μια αμφισημία ανάμεσα στην ένταξη τους όσον αφορά στη γλώσσα και την έμφαση τους στις πολιτιστικές διαφορές. Η πρώτη μέρα του συνεδρίου ολοκληρώθηκε με την επίσκεψη στον αρχαιολογικό χώρο των Φθιωτίδων Θηβών (παλαιοχριστιανικά μνημεία Νέας Αγχιάλου).

Στην πρώτη πρωινή συνεδρία της τρίτης ημέρας του Συνεδρίου, υπό την προεδρία του Καθηγητή και Προέδρου του Τμήματος Θεολογίας ΑΠΘ Χρυσόστομου Σταμούλη, ομιλητές ήταν οι Δρ. Χρήστος Καρακόλης, π. Νικόλαος Λουδοβίκος, Δρ. Paul Meyendorff.

Ο Χρήστος Καρακόλης, Επ. Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών, μίλησε με θέμα «Εκκλησία και Έθνος στην Καινή Διαθήκη: ο σχηματισμός των πρώτων χριστιανικών κοινοτήτων». Στην αρχή της εισήγησής του ο ομιλητής αναφέρθηκε στα χαρακτηριστικά της εθνικής ιουδαϊκής ταυτότητας εντός του πλαισίου του αρχαίου ρωμαϊκού κόσμου, η οποία δημιουργεί και τα προβλήματα στις νεοπαγείς πρωτοχριστιανικές κοινότητες. Στο επόμενο μέρος της εισήγησης εξετάστηκε ο τρόπος με τον οποίο ο Παύλος επιχειρεί να αντιμετωπίσει αυτού του είδους τα προβλήματα. Επίσης επισημάνθηκαν ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά της νέας υπερ-εθνικής ταυτότητας των παύλειων κοινοτήτων.

Ο δεύτερος ομιλητής π. Νικόλαος Λουδοβίκος, Καθηγητής Ανώτατης Εκκλησιαστικής Ακαδημίας Θεσσαλονίκης, Διδάσκων στο Ορθόδοξο Ινστιτούτο του Cambridge, ανέπτυξε το θέμα «Έθνος και Εθνικισμός στην Πατερική Θεολογία και στη σύγχρονη σκέψη. Δυνατότητες ενός διαλόγου». Με αφετηρία τη διαλεκτική «Ερήμου-Αυτοκρατορίας» (π. Γ. Φλωρόφσκυ), ο ομιλητής παρουσίασε συγκεκριμένα παραδείγματα από την εκκλησιαστική παράδοση (Γρηγόριος ο Θεολόγος, Αυγουστίνος) για να δείξει την ύπαρξη, μιας διαφορετικής από την τρέχουσα, εκκλησιακής κατανόησης του έθνους, στην προοπτική της χριστολογικής, εσχατολογικής μεταμόρφωσης των εθνικών διαιρέσεων και ταυτοτήτων σε χαρίσματα του Πνεύματος.

Ο Paul Meyendorff, Καθηγητής του Θεολογικού Σεμιναρίου του Αγίου Βλαδίμηρου, Νέα Υόρκη, μίλησε με θέμα «Εθνοφυλετισμός, Αυτοκεφαλία και Εθνικές Εκκλησίες: Θεολογική προσέγγιση και εκκλησιολογικές συνέπειες». Επειδή η Εκκλησία είναι «εν τω κόσμω, αλλ’ ουκ εκ του κόσμου», η ταύτιση της Εκκλησίας με το κράτος, ή της Εκκλησίας με μια ιδιαίτερη εθνοτική ή εθνική ταυτότητα, δημιουργεί σοβαρά θεολογικά προβλήματα. Εκτός από τα καθαρά θεολογικά ζητήματα που η κατάσταση αυτή δημιουργεί, παρακωλύει σε μεγάλο βαθμό και τις ιεραποστολικές προσπάθειες της Εκκλησίας. Η Αυτοκεφαλία, όπως γίνεται κατανοητή και εφαρμόζεται σήμερα, έφτασε να σημαίνει την απόλυτη ανεξαρτησία, χρησιμοποιώντας ως μοντέλο τα ευρωπαϊκά κράτη-έθνη του 19ου αιώνα, επιδεινώνοντας το πρόβλημα του εθνικισμού.

Στη δεύτερη πρωινή συνεδρία υπό την προεδρία του Καθηγητή π. Εμμανουήλ Κλάψη, Καθηγητής της Ελληνορθόδοξης Θεολογικής Σχολής Τιμίου Σταυρού Βοστώνης, ομιλητές ήταν οι Δρ. Dragica Tadić – Papanikolaou και π. Cyril Hovorun.

Η Dragica Tadić – Papanikolaou, Master Θεολογίας, συνεργάτις του Χριστιανικού Πολιτιστικού Κέντρου Βελιγραδίου, ανέπτυξε το θέμα «Η κατασκευή της Εθνικής Ιδέας και Ταυτότητας μέσω των εκκλησιαστικών αφηγήσεων». Στην εισήγησή της η ομιλήτρια αναφέρθηκε σε ορισμένα παραδείγματα που αφορούν στην οικοδόμηση των βαλκανικών εθνών κατά την διάρκεια των 19ο και των αρχών του 20ου αιώνα. Τα παραδείγματα αυτά έδειξαν πως η χρήση των εκκλησιαστικών αφηγήσεων σε ένα γεωγραφικό χώρο δεν έχει ουσιαστικά αλλάξει εδώ και 150 χρόνια.

Ο π. Cyril Hovorun, Διευθυντής του Θεολογικού Τμήματος στη Σχολή Μεταπτυχιακών και Διδακτορικών Σπουδών της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας «Άγιοι Κύριλλος και Μεθόδιος», παρουσίασε το θέμα «Εκκλησία και έθνος από τη σκοπιά της μετα-εκκοσμίκευσης». Στα πρόσφατα χρόνια άρχισε να συζητιέται ένα φαινόμενο το οποίο χαρακτηρίστηκε «μετα-εκκοσμίκευση». Στην πραγματικότητα υπάρχουν πολλές εκδοχές της μετα-εκκοσμίκευσης. Στην παρούσα εισήγηση το βάρος δόθηκε στην μετα-εκκοσμίκευση στο πλαίσιο των μετά-ολοκληρωτικών κοινωνιών, που χαρακτηρίζει τον δυαλισμό και την ιδεολογικοποίηση της Εκκλησίας. Ωστόσο, υπάρχουν και θετικοί ρόλοι, που η μετα-εκκοσμίκευση διαδραματίζει όπως λ.χ. ότι ωθεί τους Χριστιανούς να πιστεύουν με έλλογο τρόπο.

Στην πρώτη απογευματινή συνεδρία υπο την προεδρία του Καθηγητή Assaad Kattan, ομιλητές ήταν οι π. Γρηγόριος Παπαθωμάς και Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας.

Ο π. Γρηγόριος Παπαθωμάς, Καθηγητής Θεολογικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών και του Θεολογικού Ινστιτούτου Αγίου Σεργίου ανέπτυξε το θέμα «O Εθνοφυλετισμός και [η αποκαλούμενη] Εκκλησιακή ‘Διασπορά’ Εφαρμογή του εθνικού ή γεωγραφικού κριτηρίου». Στην εισήγησή του ο ομιλητής αναφέρθηκε μεταξύ άλλων στην έννοια του Εθνοφυλετισμού, ως πηγή τροφοδοσίας της εκκλησιακής «Διασποράς», ενώ έκανε λόγο για το εκκλησιο-κανονικό περιγεγραμμένο της έννοιας του Αυτοκεφάλου. Επίσης αναφέρθηκε στην αναδρομική κανονική λύση του ζητήματος της «Διασποράς».

Ο Μητροπολίτης Περγάμου Ιωάννης Ζηζιούλας, Ακαδημαϊκός, Οικουμενικό Πατριαρχείο, ανέπτυξε το ζήτημα «Πρωτείο και Εθνικισμός». Ο ομιλητής επιχειρώντας να απαντήσει στο ερώτημα για τον τρόπο λειτουργίας του πρωτείου μέσα στο πλαίσιο του εθνικισμού περιέγραψε τις βασικές εκκλησιολογικές αρχές κατανόησης του πρωτείου (ευχαριστιακή ταυτότητα Εκκλησίας, συνοδικότητα, κλπ.). Έτσι αναδείχθηκε ο ρόλος (ιστορικά και θεολογικά) του πρωτείου στην προοπτική υπέρβασης κάθε είδους διαιρέσεως μέσα στο σώμα της Εκκλησίας, ενώ παράλληλα σημειώθηκαν οι εκκλησιολογικές εκτροπές που εμφανίζονται στο πλαίσιο της Διασποράς.

Στην τελευταία συνεδρία της ημέρας υπο την προεδρία του Καθηγητή Πέτρου Βασιλειάδη (ΑΠΘ), ομιλητές ήταν οι Δρ. Davor Džalto και Δρ. Radu Preda.

Ο Davor Džalto, Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Niss, ανέπτυξε το θέμα «Εθνικισμός και κρατική Ορθοδοξία». Ο Εθνικισμός, ο εθνοφυλετισμός και ο κρατισμός αποτελούν διαρκείς προκλήσεις τις οποίες η Ορθοδοξία αντιμετωπίζει στις χώρες, όπου είναι η παραδοσιακή και κυρίαρχη πίστη. Υπάρχει μια γενική αντίληψη ότι η εθνική αρχή σε σχέση προς την οργάνωση της Εκκλησίας είναι έγκυρη και μπορεί να νομιμοποιηθεί στο πλαίσιο της ορθόδοξης θεολογίας, αν και αυτή η αρχή βρίσκεται στον αντίποδα της ορθόδοξης εκκλησιολογίας.

Ο Radu Preda, Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Babes – Bolyai και Διευθυντής του INTER, μίλησε με θέμα «Θρησκευτικός Εθνικισμός, Φονταμενταλισμός και κοινωνικός αναχρονισμός». Ο εισηγητής ασχολήθηκε καταρχάς με τον θρησκευτικό εθνικισμό που εκπροσωπεί την πλέον ανεπτυγμένη μορφή θρησκευτικής εκκοσμίκευσης. Στη συνέχεια έκανε λόγο για την φανέρωση ενός κοινωνικού αναχρονισμού που ήλθε στην επιφάνεια όχι μόνο από τον παλμό της εποχής μας, αλλά επίσης από την αυθεντική παγκοσμιότητα του μηνύματος της Εκκλησίας του Χριστού.

Το πρωί της τελευταίας ημέρας του Συνεδρίου οι σύνεδροι έλαβαν μέρος στην πολυαρχιερατική θεία Λειτουργία, προεξάρχοντος του Μητροπολίτη Περγάμου κ. Ιωάννη, που έλαβε χώρα στον ιερό Ναό της Αναλήψεως του Χριστού Βόλου. Στην τελευταία συνεδρία υπό την προεδρία της Λέκτορος του ΑΠΘ Αικατερίνης Τσαλαμπούνη, ομιλητές ήταν οι Δρ. Παντελής Καλαϊτζίδης και Alexander Verkhovsky.

Ο Alexander Verkhovsky, (Κέντρο SOVA), ανέπτυξε το θέμα «Πολιτική Ορθοδοξία»: Η συμμετοχή της θρησκείας στη διαδικασία σχηματισμού της ταυτότητας». Κατά τον ομιλητή, αν και η Εκκλησία δεν εμπλέκεται στην πολιτική με τη στενή έννοια του όρου, παραταύτα προσφέρει την δική της κοινωνική και πολιτική θεωρία. Αυτή η διδασκαλία μπορεί να ιδωθεί ως μια πρωτότυπη και σχετικά καλά ανεπτυγμένη εκδοχή του ρωσικού εθνικισμού. Από τη στιγμή που η διδασκαλία αυτή αναπτύχθηκε υπό την καθοδήγηση του Πατριάρχη Μόσχας Κυρίλλου, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «το δόγμα του Κυρίλλου». Στην εισήγηση εξετάστηκαν δυο όψεις του φαινομένου: το ακροατήριο στο οποίο στοχεύουν ο Πατριάρχης Κύριλλος και οι υποστηρικτές του, και η γλώσσα που χρησιμοποιούν για να απευθυνθούν προς το ακροατήριο αυτό.

Ο Παντελής Καλαϊτζίδης, Διευθυντής της Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών, μίλησε με θέμα «Εκκλησιολογία και Παγκοσμιοποίηση: Σε αναζήτηση εκκλησιολογικού «παραδείγματος» στην εποχή της παγκοσμιοποίησης (σε συνέχεια των προηγούμενων «παραδειγμάτων»: τοπικό, αυτοκρατορικό εθνικό)». Αφετηρία της εισήγησής του ήταν η θέση του π. Αλεξάνδρου Σμέμαν που διακρίνει τρεις τύπους εκκλησιολογικών «παραδειγμάτων» και σχέσεων των εκκλησιών μεταξύ τους, το τοπικό, το αυτοκρατορικό και το εθνικό. Μετά από μια σύντομη θεολογική προβληματική γύρω από τη σχέση τοπικής και κατά την οικουμένη Εκκλησίας, ο προβληματισμός του ομιλητή επικεντρώθηκε στο ερώτημα ποιο θα μπορούσε να είναι το εκκλησιολογικό «παράδειγμα», με το οποίο η Ορθόδοξη Εκκλησία θα πορευθεί την εποχή της παγκοσμιοποίησης.

Στο τέλος κάθε συνεδρίας δόθηκε επαρκής χρόνος για πολύ ενδιαφέρουσα και ζωντανή συζήτηση μεταξύ των συνέδρων.