της Αικατερίνης Τσαλαμπούνη
Το αυριανό ευαγγελικό ανάγνωσμα είναι η γνωστή αφήγηση της συνάντησης του Ιησού με τον αρχιτελώνη Ζακχαίο. Ανήκει στο λεγόμενο ιδιαίτερο υλικό του Λουκά και διακόπτει τη ροή της αφήγησης σχετικά με την πορεία του Ιησού προς τα Ιεροσόλυμα, την οποία ο ευαγγελιστής δανείζεται από τον Μάρκο.
Στην ιστορία της ερμηνείας η περικοπή ερμηνεύεται παραδοσιακά ως η έκφραση της χάριτος και της σωτηρίας που παρέχει ο Θεός απλόχερα σε όλους τους ανθρώπους. Μία μικρή μερίδα, ωστόσο, θεωρεί ότι η βαρύτητα εδώ βρίσκεται στο ίδιο το πρόσωπο του Ζακχαίου και στην αξιοποίηση από μέρους του της ευκαιρίας που του προσφέρεται με την άφιξη του Ιησού. Αφήνοντας κατά μέρος την δογματική συζήτηση που κρύβεται πίσω από τον σχολαστικό τονισμό της μίας ή της άλλης ερμηνευτικής θέσης (σωτηρία διά της χάριτος - σωτηρίας μέσω των έργων) στη συνέχεια θα δώσουμε μερικά στοιχεία από την ενδοκειμενική ανάγνωση του κειμένου, οι οποίες αναδεικνύουν ιδιαίτερες θεολογικές της συγκεκριμένης περικοπής. Με τον όρο ενδοκειμενικότητα εδώ εννοούμε τη συγχρονική ανάγνωση του κειμένου κατά την οποία αναζητούμε τους πιθανούς δεσμούς (φραστικούς και ιδεολογικούς) μεταξύ διαφορετικών σημείων του ίδιου κειμένου με σκοπό να κατανοήσουμε πώς τα επιμέρους αυτά τμήματα του κειμένου συγκροτούν το κείμενο / έργο στο σύνολό του καθώς και ποιο είναι το νόημα του καθενός από αυτά τα μέρη.
Μία τέτοια ανάγνωση δεν ακυρώνει τη διαχρονική ανάλυση του κειμένου. Αντίθετα θα πρέπει να θεωρηθούν ως αλληλοσυμπληρούμενες. Για παράδειγμα, η παρατήρηση ότι εδώ συνδυάζονται πιθανόν δύο διαφορετικές ιστορίες, αυτή του Ζακχαίου (στ. 2-6. 8) κι εκείνη της αντιπαράθεσης του Ιησού με όσους τον κατηγορούσαν για τη συναναστροφή του με τους τελώνες κι άλλους αμαρτωλούς (στ. 7.9-10), συμπληρώνει τα όσα προκύπτουν από τη συγχρονική ανάγνωση της περικοπής σχετικά με το κέντρο βάρους και το νόημά της.
Οι εξής ενδοκειμενικές συνδέσεις φαίνονται σημαντικές:
- η ιστορία του Ζακχαίου συνδέεται άμεσα τα όσα λέει ο Ιησούς στο Λκ 18, όπου και πάλι η συνάφεια είναι εκείνη της αντιπαράθεσης του Ιησού με όσους τον κατακρίνουν για τις σχέσεις του με τους τελώνες και τους αμαρτωλούς. Οι αντίπαλοι του Ιησού (εκεί δεν είναι όλοι οι παρευρισκόμενοι αλλά οι Φαρισαίοι κι οι γραμματείς) στο 15,2 "διεγόγγυζον" όπως κι εδώ (στ. 7· βλ, επίσης την ιστορία του Λευί στο 5,27-32, όπου χρησιμοποιείται παρόμοια έκφραση). Και το θέμα εκεί είναι πάλι οι "αμαρτωλοί". Στο Λκ 15 ο Ιησούς, ωστόσο, χαρακτηρίζει όλους αυτούς τους αμαρτωλούς ως "χαμένους" (και λέει τις τρεις γνωστές παραβολές για χαμένα πράγματα, μία δραχμή, ένα πρόβατο κι ένα γιο) τα οποία όμως στο τέλος βρίσκονται (15,4-6.8-9.24.32). Κι εδώ, στον στ. 10, ο Ιησούς έρχεται να βρει το "ἀπολωλός" (βλ. επίσης ότι ο Ζακχαίος δεν προλαβαίνει να πει ή να κάνει κάτι κι ο Ιησούς αναλαμβάνει την πρωτοβουλία να έρθει στο σπίτι του).
- η λέξη "σήμερον", η οποία χρησιμοποιείται στην περικοπή δύο φορές. Πρόκειται για τη δεύτερη φορά που συναντούμε στο Λκ τη λέξη. Η πρώτη ήταν στο κήρυγμα του Ιησού στη Ναζαρέτ (4,21), όπου ο Ιησούς χρησιμοποιεί για να δηλώσει ότι στο πρόσωπό του εκπληρώνεται η προφητεία του Ησαΐα την οποία προηγουμένως διάβασε. Αυτό το κήρυγμα έχει προγραμματική θέση μέσα στο κατά Λουκάν ευαγγέλιο (δηλ. προετοιμάζει και περιέχει συμπυκνωμένα βασικά θέματα της μετέπειτα αφήγησης). Από τον τρόπο που χρησιμοποιείται, λοιπόν, στην περικοπή του Ζακχαίου η λέξη ξανά (και μάλιστα στην πρώτη περίπτωση μαζί με το ρ. "δεῖ", το οποίο ο Λκ χρησιμοποιεί για δηλώσει ότι εκπληρώνονται οι προφητείες) υποδηλώνεται ότι η αποδοχή του αμαρτωλού Ζακχαίου είναι εκπλήρωση της αποστολής του Ιησού στον κόσμο και της προφητείας για τη λύτρωση όσων την έχουν ανάγκη. Η σωτηριολογική ανάγνωση της λ. "σήμερον" επιβεβαιώνεται και με τα όσα λέει ο Ιησούς στο στ. 10 (ἦλθεν γὰρ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ζητῆσαι καὶ σῶσαι τὸ ἀπωλολός).
- το θέμα της συναναστροφής του Ιησού με τους τελώνες απαντά σε διάφορα σημεία του Λκ (στα κεφ. 5 και 15). Εξίσου χαρακτηριστικό στο Λκ είναι το θέμα της σωτηρίας, η οποία προσφέρεται σε όλους αδιάκριτα και ιδιαίτερα στους αμαρτωλούς. Η περικοπή του Ζακχαίου συνδέεται άμεσα και με την παραβολή του Τελώνη και του Φαρισαίου (18,9-14). Για την ακρίβεια, η ιστορία του Ζακχαίου ερμηνεύει με τη μορφή της αφήγησης την παραβολή. Ένας ενδιαφέρον σύνδεσμος είναι τα ρήματα "ἀνέβη" και "κατέβη", τα οποία και στις δύο περιπτώσεις χρησιμοποιούνται σε σχέση με τον τελώνη και συνδέονται άμεσα και με την πνευματική/ψυχική τους κατάσταση. Ο Φαρισαίος της παραβολής ανεβαίνει στο Ναό να συναντήσει τον Θεό και να δηλώσει τη μετάνοιά του και κατεβαίνει δικαιωμένος. Ο Ζακχαίος ανεβαίνει στο δένδρο για να δει τον Ιησού και κατεβαίνει με τη σειρά του δικαιωμένος, αφού ο Ιησούς έρχεται στο σπίτι του.
- ο τρόπος που εκδηλώνει ο Ζακχαίος τη μετάνοιά του θυμίζει τον τρόπο που ο Ιωάννης ο Βαπτιστής στο Λκ προτρέπει τους στρατιώτες και τους τελώνες στο 3,11 εξ. Κι ο Ζακχαίος φέρει καρπούς μετανοίας, είναι επομένως έτοιμος να δεχτεί την βασιλεία του Θεού που έρχεται στο πρόσωπο του Ιησού.
- Ο Ιησούς χαρακτηρίζει τον Ζακχαίο ως "υἱὸ Ἀβραάμ". Εκτός από την ιστορική διάσταση (ο Ζακχαίος φέρει ιουδαϊκό όνομα, τον εξελληνισμένο τύπο του εβρ. Ζακκάι που θα πει αυτός που είναι καθαρός, αθώος) η αναφορά στον Αβραάμ έχει κι ένα βαθύτερο σωτηριολογικό περιεχόμενο. Ήδη στα 1,54-55.73-74 η σωτηρία συνδέεται άμεσα με την υπόσχεση που δόθηκε στον Αβραάμ κι η ιστορία του Ζακχαίου είναι μία πτυχή της εκπλήρωσης αυτής της υπόσχεσης. Ότι η προφητεία εκπληρώνεται στο πρόσωπο του Ιησού είναι μία έμμεση αλλά σαφής μαρτυρία για την ταυτότητά του (βλ. ιδιαίτερα 7,22).
Λαμβάνοντας υπόψη τα παραπάνω φαίνεται ότι ο σκοπός του ευαγγελιστή δεν ήταν να αφηγηθεί απλά την ιστορία ενός αμαρτωλού που συνάντησε τον Ιησού (δεν έχει δηλ. καθαρά βιογραφικό χαρακτήρα), αλλά να υπογραμμίσει μέσα από ένα παράδειγμα, του Ζακχαίου, αυτό που λέγεται στον τελευταίο στίχο της περικοπής για τη σωτηρία του αμαρτωλού. Μέσα από τον συνδυασμό των δύο διαφορετικών ιστοριών και με τις ενδοκειμενικές συνδέσεις που αναφέρθηκαν παραπάνω υπογραμμίζεται ένα σημαντικό θέμα του Λκ, εκείνο της γενναιόδωρης προσφοράς της σωτηρίας προς όλους όσους την επιζητούν. Ο τελευταίος στίχος καθιστά σαφές ότι το κέντρο της ιστορίας δεν είναι ο Ζακχαίος αλλά ο ίδιος ο Ιησούς κι η σωτηρία κι η άφεση που χαρίζει στον Ζακχαίο είναι δική του πρωτοβουλία και δωρεά.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου