Σύναξη (τεύχος 147) «Τεχνολογία και Ανθρωπολογία: Μια κρίσιμη σχέση»:

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ι Κ Ο

Λέγεται συχνά πως η τεχνολογία είναι κάτι ουδέτερο, και ότι το καλό ή το κακό εξαρτάται από τον τρόπο χειρισμού της. Πόσες φορές δεν ακούμε ότι «με το μαχαίρι που κόβεις ψωμί, μπορείς και να σκοτώσεις»! Και προδήλως υπάρχει δίκιο σ’ αυτή την πολυχρονεμένη εμπειρική διαπίστωση. Αλλά…

… Αλλά τα πράγματα δεν έχουν μόνο έτσι. Συμβαίνουν πολλά στον σημερινό πολυσύνθετο και ιλιγγιωδώς μετασχηματιζόμενο κόσμο μας. Οι καταιγιστικές αλλαγές του δεν περιορίζονται στην τροποποίηση υφισταμένων πραγμάτων (όπως είναι η τροποποίηση του σχήματος ενός μαχαιριού), αλλά αφορούν και την εμφάνιση συνθηκών οι οποίες σχηματίζουν ένα νέο σύμπαν, με εν πολλοίς νέα καθημερινότητα. Χαρακτηριστική τέτοια περίπτωση είναι η πληροφορική και ο κυβερνοχώρος, το ίντερντετ και άπειρες εφαρμογές του. Βεβαίως καθαυτήν η τεχνολογία, ακόμη και στην πιο πρώιμη μορφή της, αποτελεί την παραγωγή από τον άνθρωπο μιας νέας πραγματικότητας, η οποία δεν πρόκειται να φυτρώσει από μόνη της. Και βεβαίως ανέκαθεν κάθε αλλαγή επιδρά στην ανθρώπινη ζωή. Αλλά στις μέρες μας συχνά οι νέες αλλαγές γίνονται πριν καν οι προηγούμενες εμπεδωθούν, κι έτσι οι αλλαγές φαίνεται σαν να μην είναι κεντίδια πάνω σ’ έναν λίγο ως πολύ σταθερό καμβά, αλλά σαν να είναι αντικατάσταση του καμβά! Το σταθερό φαίνεται να είναι η απουσία σταθερότητας. Αν είναι όντως έτσι, τότε αυτό μπορεί να συνεπάγεται τη ρευστοποίηση πολύ περισσότερων πραγμάτων απ’ ότι νομίζουμε!

Μπορεί, άραγε, να συνεπάγεται και τη ρευστοποίηση του ανθρώπου; Άραγε το ανθρώπινο υποκείμενο παραμένει μια δεδομένη ύπαρξη, ή μήπως αυτού του είδους οι τεχνολογικές αλλαγές το αλλάζουν ριζικά; Όταν η πρωτοποριακή τεχνολογία μεταβάλλει την έννοια των αποστάσεων, του χρόνου, τον τρόπο με τον οποίο ο άνθρωπος προσλαμβάνει το περιβάλλον, ακόμη και το τι προσλαμβάνει ως περιβάλλον, τότε μέχρι πού φτάνουν οι ταλαντώσεις που υφίσταται ο ίδιος ο άνθρωπος; 

Μπορεί να δοθεί μια πρώτη απάντηση του τύπου, «πάντα υπήρχαν τρόποι επικοινωνίας μεταξύ των ανθρώπων· παλιότερα με σήματα καπνού, τώρα με το facebook». Αλλά δεν μπορούμε να παραβλέψουμε το γεγονός ότι τη στιγμή αυτή υπάρχουν τρόποι, με τους οποίους το υποκείμενο πράγματι επικοινωνεί ολοένα και ευρύτερα, αλλά υπάρχουν και τρόποι με τους οποίους νιώθει να αποκτά μια αυτάρκεια και ικανοποίηση δίχως την ανάγκη των άλλων. Χρειάζεται, λοιπόν, να εξετάσουμε τα ερωτήματα αυτά, πραγματικά απορητικά. Πράγμα που σημαίνει ότι προβληματιζόμαστε για το θυελλώδες των αλλαγών, αλλά δεν σπεύδουμε να τις δαιμονοποιήσουμε. Έχουμε χίλιους λόγους να ζούμε τις νέες τεχνολογικές δυνατότητες ως ευλογία. Και ξέρουμε ότι πάντα το νέο ταράζει, πάντα το παλιό δείχνει ασφαλέστερο, και πάντα η συνωμοσιολογία είναι γοητευτικότερη από τη νηφάλια και κοπιαστική σκέψη. Αλλά επειδή έχουμε χρέος να κοπιάσουμε για ρεαλιστική διάγνωση, δεν δικαιούμαστε ούτε να προσαράξουμε σε έναν ρομαντικό εξωραϊσμό των πάντων, ούτε να αποσιωπήσουμε τυχόν απειλές, μα ούτε και να φαντασιωθούμε ότι θα δραπετεύσουμε από την εποχή μας. 

Για τον Χριστιανό ο άνθρωπος είναι φτιαγμένος ως εικόνα του Χριστού. Αυτό παρέχει προνομιακή θέση στο ερώτημα της ελευθερίας του ανθρώπου, και της ευθύνης του απέναντι σε ό,τι φέρνει η ζωή και η ίδια του η δημιουργικότητά. Περιορισμένη κι όχι απόλυτη η ανθρώπινη ελευθερία, δύναται να διευρυνθεί πραγματικά και ποιοτικά, όχι μέσω διαφόρων τεχνικών αυτοβελτίωσης (οι οποίες άλλωστε δεν υπερβαίνουν τους περιορισμούς της κτιστότητας), αλλά μέσω όσων δωρίζει στον άνθρωπο το αρχέτυπό του, ο Θεός. Μ’ αυτό το αλφάδι, λοιπόν, της ελευθερίας και της ευθύνης, επιχειρούμε τη συνάρμοση αρκετών και διαφορετικών αξόνων σ’ αυτό το τεύχος:

Στο πρώτο κείμενο ο Βασίλης Αργυριάδης χαρτογραφεί τη σημερινή πραγματικότητα. Κάνει χρήση πρόσφατων μετρήσεων και καινούργιων στοιχείων, από τα οποία συνήθως έχουμε υπόψη μας μόνο θραύσματα. Με τη σύνθεση όμως ενός κατά το δυνατόν ολοκληρωμένου πίνακα, τα ερωτήματα που συναντάμε προκαλούν έκπληξη, μπορεί και ταραχή, μακάρι και αφορμές για στοχασμό.

Ο Αλέξης Τόρανς επιχειρεί να δώσει τις θεολογικές συντεταγμένες του ζητήματος. Δείχνει πόσο παλιά, μα και πόσο επίκαιρη είναι η διερώτηση περί ουδετερότητας της τεχνολογίας, και μιλά με αισιόδοξο τόνο για την επιμονή της χριστιανικής πίστης στις δυνατότητες της ανθρώπινης ελευθερίας.

Ο Διονύσης Σκλήρης διαλέγεται με μια πολύ ενδιαφέρουσα παράμετρο, τη σχέση του ανθρώπου με το ζώο και τη μηχανή. Παρακολουθώντας τις τρέχουσες συζητήσεις, ψηλαφεί προβλήματα και ματαιώσεις, αλλά και νέες ευκαιρίες.

Από τη σκοπιά της ψυχολογίας ο Δημήτρης Καραγιάννης εξετάζει κατά πόσο οι δυνατότητες παρεμβάσεων στον άνθρωπο (π.χ. στον εγκέφαλο) μπορεί να επιφέρουν αλλοίωση της προσωπικότητας, και πώς ο άνθρωπος θα αναπτύξει δεξιότητες που θα του επιτρέπουν να προκόβει και να μην καθηλώνεται σε ψευδαισθήσεις και σε ηδονική υπανάπτυξη. 

Ο Πολύκαρπος Καραμούζης προσεγγίζει νέες μορφές θρησκευτικότητας, στις οποίες συμβάλλουν τα ψηφιακά μέσα και μάλιστα ο ψηφιακός κόσμος, ο οποίος πλέον υπάρχει δίπλα και μέσα και σε αλληλοπεριχώρηση με τον κλασσικό τρισδιάστατο κόσμο μας.

Ιδιαίτερη, και εξίσου ζωτικής σημασίας, είναι η πτυχή την οποία ανακρίνει ο Κωνσταντίνος Κορναράκης: η θρησκευτική εμπλοκή στην κρίση της εφηβείας, και ειδικά η εκτεταμένη ενασχόληση των νέων με ταινίες ιδιάζουσας μεταφυσικής – ταινίες με ιστορίες βαμπίρ.

Ο Δημήτρης Ουλής, τέλος, κρίνει θέσεις της «Νέας Εποχής», οι οποίες διατυπώθηκαν με αφορμή την τρέχουσα κρίση. Προσέγγιση καίρια, ιδίως αν αναλογιστεί κανείς ότι η εσωτεριστική πνευματικότητα τής «Νέας Εποχής» (ριζικά διάφορη του χριστιανικού προσανατολισμού προς τον Άλλον και προς την ιστορικότητα) στην πραγματικότητα απαντάται και σε διάφορους χριστιανικούς χώρους, όσο κι αν είναι αυτό αντιφατικό, όσο κι αν οι ίδιοι δηλώνουν εχθροί του New Age!

Θ.Ν.Π.

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

- ΒΑΣΙΛΗΣ ΑΡΓΥΡΙΑΔΗΣ, «Τί τρέχει μὲ τὴν τεχνολογία;».

- ΑΛΕΞΗΣ ΤΟΡΑΝΣ, «Οὐδὲν καινὸν ὑπὸ τὸν ἥλιον;».

- ΔΙΟΝΥΣΗΣ ΣΚΛΗΡΗΣ, «Ἄνθρωπος, ζῶο καὶ μηχανή».

- ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΚΑΡΑΓΙΑΝΝΗΣ, «Ἡ ταυτότητα τῶν ψυχῶν σὲ ἕναν virtual reality κόσμο».

- ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΣ ΚΑΡΑΜΟΥΖΗΣ, «Τὰ νέα μέσα κοινωνικῆς δικτύωσης καὶ οἱ μετασχηματισμοὶ 

τῆς θρησκευτικῆς ταυτότητας».

- ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ ΓΚΙΤΣΗ, «Περὶ ἀργοπορίας (ποίημα)».

- ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΡΝΑΡΑΚΗΣ, «Ἤμουν, ἁπλῶς, ἄνθρωπος». 

- ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΟΥΛΗΣ, «Τὸ New Age συναντᾶ τὴν Πολιτική».

- ΠΑΝ. ΚΑΝΤΑΡΤΖΗΣ, ΘΕΟΔ. ΚΟΝΤΙΔΗΣ, ΔΙΟΝ. ΣΚΛΗΡΗΣ, Αναγνώσεις του βιβλίου του π. Δημήτριου Μπαθρέλλου, "Ίδε ο άνθρωπος. Το δόγμα της αναμαρτησίας του Χριστού".