Αντ. Χατζόπουλος, Η γυναικεία φωνή στην εκκλησιαστική μουσική

Στους εκκλησιαστικούς μουσικούς Συλλόγους της Πόλης που λειτούργησαν από το 1850 και εξής δεν αναφέρεται δράση γυναικείων μελών. Εξαίρεση ίσως αποτελεί ο χορός των γυναικών του Συλλόγου Ορφέα του Φαναρίου, που είχε και «τμήμα γυναικών». Σε κάθε περίπτωση υπήρχε συμμετοχή των γυναικών στα ψαλλόμενα, όπως κατά τους Χαιρετισμούς της Παναγίας και κατά τους Επιταφίους της Κοίμησης της Θεοτόκου, αλλά κυρίως κατά την περιφορά του Επιταφίου την Μεγάλη Παρασκευή. Σε αυτήν συμμετείχαν πολυάριθμες γυναίκες των ενοριών και μαθήτριες των Σχολείων. Αυτό θεωρήθηκε καινοτομία και νεωτεριστική κίνηση από μερίδα των ιεροψαλτών της Πόλης, αλλά και από τη Μεγάλη Πρωτοσυγκελλία, η οποία είχε στείλει και Εγκύκλιο το έτος 1913, κατά της συμμετοχής των κοριτσιών σε εκκλησιαστικές τελετές και Ακολουθίες. Με την εγκύκλιο είχε αποδοκιμαστεί, αλλά όχι απαγορευτεί, η συμμετοχή[1], όπως επίσης και η περιφορά του Επιταφίου «εν ευρυτάτω κύκλω»[2], μάλλον για να μη υπάρχει χρόνος για τους ψαλμούς των κοριτσιών. Η εγκύκλιος αυτή προσέκρουσε στην οξεία αντίδραση των μουσικών κύκλων της Πόλης, που στράφηκαν και εναντίον του Πατριάρχη Γερμανού του Ε’[3].Όμως το πνεύμα της συμμετοχής των κοριτσιών και των γυναικών στις εκκλησιαστικές χορωδίες είχε προετοιμαστεί από τη μακροχρόνια διδασκαλία της εκκλησιαστικής μουσικής στα Σχολεία, όπου μεικτοί χοροί απέδιδαν εκκλησιαστικά μέλη και τραγούδια. Η παράδοση της συμμετοχής των γυναικών στις ακολουθίες συνεχίστηκε και κατά τα επόμενα χρόνια και η τάση συμμετοχής δεν υποχώρησε. Μάλιστα κατά το έτος που κυκλοφόρησε η εγκύκλιος, πολυμελής χορός κοριτσιών και αγοριών ψάλλει στο Δομούζντερε της Μητροπόλεως Δέρκων κατά τη Θ. Λειτουργία προκαλώντας άριστες εντυπώσεις[4].Η δε συνήθεια αυτή της ψαλμωδίας των γυναικών κατά την Μεγάλη Παρασκευή επικράτησε μέχρι σήμερα. Ας αναφέρουμε ακόμη ότι η μουσικός Ζωή Κοτσίδα δίδαξε για ένα χρόνο (1919) στη Μουσική Σχολή του Εκκλ. Μουσικού Συλλόγου στο παράρτημα της Σχολής αυτής στο Σταυροδρόμι του Πέρα. Είναι η μοναδική γυναίκα, που αναφέρεται ως διδάσκουσα την εκκλησιαστική μουσική. 

Το 1952 αλλά και το 1963 ταράσσει τα νερά πάνω σ’ αυτό το θέμα ο μουσικός Μητροπολίτης Λαοδικείας Μάξιμος, ο οποίος γράφει ότι είναι απαραίτητη η συμμετοχή της γυναικείας φωνής στις ιερές μελωδίες[5]. Στο Μάξιμο ασκεί κριτική ανώνυμος αρθρογράφος[6], αλλά και μουσικός Αρχιερέας του Θρόνου[7]. Υπήρξαν βέβαια και θετικές αντιδράσεις από τον ιεροψάλτη του Αγίου Κωνσταντίνου Πέρα Αντώνιο Σύρκα και από τον καθηγητή Βασίλη Αντωνιάδη στον τύπο της εποχής. Η συζήτηση για το θέμα συνεχίστηκε μέχρι το 1965[8]. Η θέση αυτή του Μητροπολίτη περί συμμετοχής της γυναικείας φωνής στην ψαλμωδία, που είχε εκφραστεί και το 1952[9], δεν είναι απορριπτέα, καθότι έχει και επιστημονικά ερευνηθεί η δεσπόζουσα θέση της γυναίκας και ειδικά της γυναίκας-αγίας μέσα στην Ορθόδοξη Εκκλησία[10]. Ο Μητροπολίτης Μάξιμος διακρίθηκε συν τοις άλλοις και για το εξαιρετικό επιστημονικό του ενδιαφέρον για την εκκλησιαστική μουσική[11].

Βέβαια στις πάσης φύσεως δραστηριότητες των μουσικών Συλλόγων και Σωματείων, αλλά και άλλων συλλογικών οργάνων γενικά, η παρουσία και η συμμετοχή των κωνσταντινουπολιτισσών γυναικών είναι ουσιαστική και πέρα από τον μέσο όρο που επικρατούσε την εποχή εκείνη σε άλλα μέρη. Και αυτό ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα. Ήδη η παρουσία των γυναικών είναι αισθητή στα πάσης φύσεως εκπαιδευτήρια της Πόλης, όπου διδάσκουν σε μεγάλη αναλογία. Στους καλλιτεχνικούς και θεατρικούς ομίλους και στους μουσικούς, κατέχουν ένα διόλου ευκαταφρόνητο ποσοστό, όπως επίσης και στον τύπο με εκδότριες γυναίκες και με περιοδικά που απευθύνονται αποκλειστικά σε γυναίκες. Παρ’ όλα ταύτα η συμμετοχή της στα μουσικά δρώμενα της Πόλης κρίνεται και πάλι αρκετά περιορισμένη αναλογικά μ’ αυτή των ανδρών, κάτι που ασφαλώς δε σημαίνει τον ηθελημένο παραγκωνισμό της. Ήταν όμως ανεκτή για τα κριτήρια και τα δεδομένα της τότε εποχής, και θα ήταν λάθος να κρίνουμε τα φαινόμενα του τότε, με την οπτική γωνία του σήμερα.

Πόλη, Μάρτιος 2017

[1]Το πλήρες κείμενο της Εγκυκλίου: «Ανωτέρα σεπτή κελεύσει προαγόμεθα δηλώσαι υμίν ότι αυστηρώς και απολύτως αποδοκιμάζεται η ενιαχού παρατηρουμένη τάσις προς συμμετοχήν και κορασίων ή μαθητριών εις τον επιτάφιον Θρήνον, ψαλλόμενον εις τον όρθρον του Μεγάλου Σαββάτου»,Ανωνύμου, Η Μουσική ανά τον Ελληνισμόν, Μουσική (1913), Κωνσταντινούπολη, σελ.125.

[2] Ανωνύμου, Εκκλησιαστικά χρονικά, Ε.Α.37 (1913), σελ.108

[3]Φιλίστορος, Αι Γυναίκες εν τοις Εκκλησιαστικοίς χοροίς, Μουσική 1913, Κωνσταντινούπολη, σελ. 161-162, όπου αναφέρεται ειρωνικά «και ο Γέρων Πατριάρχης έχει δίκαιον να απαγορεύη εις τας ελληνίδας να ψάλωσι τον Επιτάφιον. Η θέσις των είναι οπίσω από τα καφάσια. Εις τα καφάσια λοιπόν ελληνίδες μου! Εκεί είναι η θέσις σας. ¨Οσον για το μέλλον ……έχει ο Θεός»

[4] Ανωνύμου, Η Μουσική ανά τον ελληνισμόν, Μουσική(1913), σελ.254.

[5] Μαξίμου, Μητροπολίτου Λαοδικείας, Η εκκλησιαστική μουσική, Αθήναι, 1963, σελ.31-32.

[6] Ανωνύμου, Κ.Α.Γ., Η Εκκλησιαστική μας μουσική, Απόστολος Ανδρέας, Μαϊος,1952.

[7] Φιλοθέου, Μητροπολίτου Προικοννήσου, Η Συμμετοχή της γυναικείας φωνής εν τω Ιερώ Ψαλτωδήματι, Ισταμπούλ, 1953.

[8]Ανωνύμου, Το Υπόμνημα περί Εκκλησιαστικής μουσικήςΕφημερίς, Κωνσταντινούπολη, 16.3.1965.

[9]Μαξίμου, Μητροπολίτου Λαοδικείας, Περί της Εκκλησιαστικής Μουσικής, Ισταμπούλ, 1952.

[10] Δημ. Τσάμη, Μητερικόν, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη, 1990.

[11] Το 1968 έκανε επιστημονική ανακοίνωση σε διεθνές συνέδριο(6-11.5.1968) στη Μονή της Κρυπτοφέρρης, Μαξίμου, Μητρ. Λαοδικείας, Το έργον των Οικουμενικών Πατριαρχών υπέρ της Βυζαντινής Μουσικής από του 1800 μέχρι σήμερα (το τεύχος λανθάνει).

Πηγή: http://syndesmosmousikofilonperan.blogspot.gr/2017/03/blog-post_10.html?spref=fb