Ορθόδοξος φονταμενταλισμός

του Γεωργίου Δημακόπουλου, Καθηγητή Ιστορικής Θεολογίας, Διευθυντή και Συν-Ιδρυτή του Κέντρου Ορθοδόξων Χριστιανικών Σπουδών Πανεπιστήμιου Fordham, Νέα Υόρκη, Η.Π.Α.

Ένας από τους ακρογωνιαίους λίθους της Ορθοδοξίας είναι η ευλάβεια της για τους μεγάλους Πατέρες της Εκκλησίας, οι οποίοι δεν υπήρξαν μόνο υποδείγματα αγιότητας, αλλά και οι μεγαλύτεροι διανοούμενοι της εποχής τους. Τα κείμενα αγίων όπως ο Μέγας Βασίλειος, ο Γρηγόριος Θεολόγος ή ο Μάξιμος Ομολογητής, αποτέλεσαν, και θα συνεχίσουν να αποτελούν, απαραίτητους οδηγούς στη χριστιανική πίστη και ζωή.

Είναι, όμως, ανησυχητικό το γεγονός ότι κατά τα τελευταία χρόνια, αρκετοί ορθόδοξοι κληρικοί και μοναχοί έχουν προχωρήσει σε δημόσιες δηλώσεις και τοποθετήσεις, εκφράζοντας μια «φονταμενταλιστική» προσέγγιση των Πατέρων της Εκκλησίας. Αν οι ηγέτες της Ορθόδοξης Εκκλησίας δεν ενωθούν και δεν συντονιστούν προκειμένου να αντιμετωπίσουν αυτή την εξέλιξη, η Ορθόδοξη Εκκλησία στο σύνολό της κινδυνεύει να κυριευθεί από εξτρεμιστές.

Όπως και άλλα φονταμενταλιστικά κινήματα, έτσι και ο ορθόδοξος φονταμενταλισμός περιορίζει ολάκερη τη θεολογική διδασκαλία σε ένα υποσύνολο θεολογικών αξιωμάτων, κρίνοντας στη συνέχεια την αξία των άλλων σύμφωνα με αυτά. Η τάση αυτή εκδηλώνεται συνήθως με κατηγορίες σύμφωνα με τις οποίες μεμονωμένα άτομα, θεσμοί ή ολόκληροι κλάδοι της Ορθόδοξης Εκκλησίας δεν ανταποκρίνονται σ’ αυτό το αυτο-επιβαλλόμενο πρότυπο ορθόδοξης διδασκαλίας. Για παράδειγμα, όταν η Ακαδημία Θεολογικών Σπουδών Βόλου διοργάνωσε το 2010 ένα διεθνές συνέδριο προκειμένου να εξεταστεί ο ρόλος των Πατέρων στη σύγχρονη εποχή, διάφοροι επικίνδυνοι καιροσκόποι στην Εκκλησία της Ελλάδος την κατηγόρησαν, όπως και τον τοπικό επίσκοπο, για αίρεση.

Το βασικό πνευματικό σφάλμα του ορθόδοξου φονταμενταλισμού έγκειται στην υπόθεση ότι οι Πατέρες της Εκκλησίας συμφωνούν μεταξύ τους σε όλα τα θεολογικά και ηθικά θέματα. Αυτή η παρανόηση συνδέεται, χωρίς αμφιβολία, με μια άλλη εξίσου εσφαλμένη πεποίθηση, ότι δηλ. η ορθόδοξη θεολογία δεν έχει υποστεί καμία μεταβολή – ωστόσο κάτι τέτοιο δεν είναι αλήθεια, καθώς διαφορετικά δεν θα υπήρχε καμία ανάγκη για τους Πατέρες να ενδιαφέρονται για την οικοδόμηση ενός consensus, μιας συμφωνίας δηλ. στις διάφορες Οικουμενικές Συνόδους.

Η ειρωνεία, όπως προσδιορίζεται από την πρόσφατη μελέτη του φονταμενταλισμού, είναι ότι, ενώ οι φονταμενταλιστές ισχυρίζονται ότι προστατεύουν την ορθόδοξη χριστιανική πίστη από την διαφθορά της νεωτερικότητας, το όραμα που έχουν για τον Ορθόδοξο Χριστιανισμό είναι καθ’ αυτό ένα πολύ σύγχρονο φαινόμενο. Με άλλα λόγια, η Ορθοδοξία ποτέ δεν ήταν αυτό που φονταμενταλιστές ισχυρίζονται ότι είναι.

Πράγματι, μια προσεκτική ανάγνωση της χριστιανικής ιστορίας και θεολογίας καθιστά σαφές ότι ορισμένοι από τους πλέον σημαίνοντες αγίους της Εκκλησίας είχαν διαφωνίες μεταξύ τους, μερικές φορές μάλιστα πολύ έντονες. Για παράδειγμα οι απόστολοι Πέτρος και Παύλος διαφωνούσαν σχετικά με την περιτομή. Ο Μέγας Βασίλειος και ο Γρηγόριος ο Θεολόγος συγκρούστηκαν σχετικά με το ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για την αναγνώριση της θεότητας του Αγίου Πνεύματος. Και ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός, ο οποίος έζησε σε ένα μοναστήρι στα όρια του ισλαμικού χαλιφάτου, εγκατέλειψε την προγενέστερή του υμνογραφική παράδοση, προκειμένου να αναπτύξει μια νέα που θα ανταποκρινόταν στις ανάγκες της κοινότητάς του.

Είναι σημαντικό να αντιληφθούμε ότι οι ορθόδοξοι φονταμενταλιστές επιχειρούν να ενισχύουν την εκ μέρους τους απλουστευτική ανάγνωση των Πατέρων της Εκκλησίας, με επιπλέον αναλήθειες και ψεύδη. Ένα από αυτά τα πιο συνηθισμένα ψεύδη, είναι ο ισχυρισμός τους ότι ο μοναχισμός υπήρξε ανέκαθεν ο θεματοφύλακας της ορθοδόξου διδασκαλίας. Ένα άλλο επιμένει ότι οι Πατέρες ήταν αντίθετοι στο στοχασμό. Ενώ ένα τρίτο προβάλλει την ιδέα ότι η συμμόρφωση προς τη διδασκαλία των Πατέρων προϋποθέτει την αντίσταση προς οτιδήποτε προέρχεται από τη Δύση. Όλοι οι παραπάνω ισχυρισμοί είναι προφανώς λανθασμένοι για συγκεκριμένους λόγους, ωστόσο αποτελούν όλοι μαζί συμπτώματα μιας ιδεολογικής μεταμφίεσης που επιδιώκει την απόδραση από το σύγχρονο κόσμο.

Ο ύπουλος κίνδυνος των ορθόδοξων φονταμενταλιστών είναι ότι συσκοτίζουν τη διαφορά ανάμεσα στην παράδοση και τον φονταμενταλισμό. Χρησιμοποιώντας την παράδοση ως πολιτικό όπλο, ο ιδεολόγος εξαπατά εκείνους που δεν είναι διατεθειμένοι να αμφισβητήσουν την αξιοπιστία των θρησκευτικών ηγετών τους.

Σε μια εποχή που τόσοι πολλοί νέοι άνθρωποι επιλέγουν να μείνουν μακριά από κάθε θρησκευτική παράδοση και εκλησιαστικό θεσμό, η εξάπλωση της φονταμενταλιστικής ιδεολογίας στις ενορίες οδηγεί σε μια κατάσταση όπου τα παιδιά μας καλούνται να επιλέξουν μεταξύ ενός θρησκευτικού εξτρεμισμού ή της καθολικής θρησκευτικής αδιαφορίας.

Είναι καιρός οι ορθόδοξοι αρχιερείς και οι λαϊκοί που κατέχουν υπεύθυνες θέσεις να διακηρύξουν προς κάθε κατεύθυνση ότι η ιδιαίτερη σπουδαιότητα των Πατέρων της Εκκλησίας δεν έγκειται στη δουλική τήρηση ενός απολιθωμένου συνόλου προτάσεων που χρησιμοποιούνται με σκοπό την αυτοπροβολή. Η σημασία των Πατέρων βρίσκεται στην ειλικρινή και από τα βάθη της ψυχής τους προσπάθεια αναζήτησης του Θεού και της συνάντησής του με τον κόσμο. Η φονταμενταλιστική ανάγνωση τόσο των Πατέρων όσο και της Αγίας Γραφής δεν οδηγεί ποτέ στον Θεό. Αντίθετα οδηγεί στην ειδωλολατρία.

Μετάφραση: Νικόλαος Ασπρούλης, Υπ. Δρ. Φιλοσοφίας ΕΑΠ, Επιστημονικός Συνεργάτης Ακαδημίας Θεολογικών Σπουδών Βόλου και περιοδικού Θεολογία

Το πρωτότυπο αγγλικό κείμενο έχει δημοσιευτεί στο ιστολόγιο της Ελληνορθόδοξης Αρχιεπισκοπής Αμερικής: blogs.goarch.org/blog/-/blogs/orthodox-fundamentalism 

Πηγή: ΑΜΕΝ